Από τις συζητήσεις για τη στάση των χωρών στον Πόλεμο στη Γάζα και στον Πόλεμο στην Ουκρανία έως τις αντιπαραθέσεις για το μέλλον της παγκοσμιοποίησης ή τον τρόπο αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, μία έννοια έρχεται συνεχώς στο επίκεντρο τα τελευταία χρόνια: Ο Παγκόσμιος Νότος. Φαίνεται να έχει γίνει της μόδας στις διεθνείς αναλύσεις. Υπάρχει, όμως, κάτι τέτοιο; Και τι ακριβώς σημαίνει;
Υποτίθεται ότι ο όρος αναφέρεται σε 122 χώρες. Το να ρίξεις, όμως, περισσότερο από το ήμισυ της ανθρωπότητας σε έναν μόνο «κουβά» μπορεί να αποδειχθεί προβληματικό, εξηγεί σε ανάλυσή του το Foreign Policy, σχολιάζοντας πως η ψευδαίσθηση ενός συλλογικού μη δυτικού κόσμου είναι επίμονη τόσο στη Δύση όσο και μεταξύ των υπολοίπων.
«Η συγκέντρωση του τεράστιου, διαφορετικού και ευρέως διασκορπισμένου μη δυτικού κόσμου σε μια ενιαία κατηγορία με υποτιθέμενα παρόμοια συμφέροντα έχει γίνει μια βολική συντομογραφία σε συζητήσεις για θέματα που κυμαίνονται από την κλιματική πολιτική έως την απάντηση στην πανδημία του COVID-19 έως τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία. Καθώς πολλές μη δυτικές χώρες παρατάσσονται ενάντια στο Ισραήλ στις ψηφοφορίες της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, η ιδέα ότι υπάρχει ένας Παγκόσμιος Νότος σε αντίθεση με έναν Παγκόσμιο Βορρά έχει αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη έλξη» σημειώνει το FP.
Ωστόσο, η χρήση του Παγκόσμιου Νότου ως κατηγορίας και πλαισίου αναφοράς καθιστά πολύ πιο δύσκολο να κατανοήσουμε τις περίπλοκες πραγματικότητες διαφορετικών χωρών και περιοχών. Τι κοινό έχει η Κίνα με το Περού; Το Κατάρ με την Αϊτή; Η Ταϊλάνδη με τη Σιέρα Λεόνε; Η συγκέντρωση χωρών όπως αυτές σε μια ενιαία κατηγορία -και στη συνέχεια ο ορισμός αυτής της κατηγορίας ως εγγενώς διαφορετικής από έναν παγκόσμιο Βορρά- αποτελεί εμπόδιο για την κατανόηση ενός πολύπλοκου κόσμου.
Ο Παγκόσμιος Νότος ως όρος αντανακλά σε κάποιες περιπτώσεις τις ελπίδες για έναν πιο δίκαιο πολιτικά και οικονομικά κόσμο και σε άλλες τους φόβους για ανατροπή της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Προέκυψε από τις μετα-αποικιακές διαμάχες μεταξύ της Δύσης και των υπολοίπων κατά μήκος πολλαπλών αξόνων – ανεπτυγμένοι έναντι αναπτυσσόμενων, πλούσιοι εναντίον φτωχών, ισχυροί έναντι ανίσχυρων.
Η Γραμμή Brandt και ο πραγματικός κόσμος
Μια επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην καγκελάριο της Γερμανίας Βίλι Μπραντ κωδικοποίησε τη διαίρεση σε μια έκθεση του 1980, σχεδιάζοντας κυριολεκτικά μια παχιά μαύρη γραμμή σε έναν χάρτη του κόσμου. Η λεγόμενη «Γραμμή Brandt» έχει αντέξει ως τρόπος σκέψης για τη σχέση μεταξύ της Δύσης και των υπολοίπων. Μετά από μια περίοδο «χειμερίας νάρκης» στον ακαδημαϊκό χώρο κατά τη διάρκεια της ακμής της παγκοσμιοποίησης στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η ιδέα ενός παγκόσμιου Νότου επανήλθε στον διεθνή λόγο τα τελευταία χρόνια.
Επομένως, σχολιάζει το Foreign Policy, η ιδέα «είναι το παλιό κρασί σε ένα νέο μπουκάλι, που στέκεται σε μια μακρά σειρά ιδεών και “-ισμών” που προέκυψαν από τη συνάντηση της Ευρώπης με τον υπόλοιπο κόσμο που ξεκίνησε σοβαρά πριν από πέντε αιώνες». Στον 20ο αιώνα, αυτή η συνάντηση δημιούργησε πολλά διεθνικά κινήματα, ομάδες και ιδεολογίες: πανασιατικό, παναραβισμό, παναφρικανισμό, πανισλαμισμό, το Κίνημα των Αδεσμεύτων, τον Τρίτο Κόσμο και το G-77. Μερικές από αυτές ήταν ιδέες των γηγενών, άλλες -όπως ο Τρίτος Κόσμος- προϊόν των δυτικών ακαδημαϊκών ελίτ. Κανένας από αυτούς τους όρους δεν επέζησαν από μια σοβαρή συνάντηση με τον πραγματικό κόσμο.
Αυτές οι υπερβατικές, αντιδυτικές και μετα-αποικιακές ιδεολογίες έπεσαν αναπόφευκτα θύμα των δυνάμεων του εθνικισμού, οι οποίες αναιρούσαν πολλές από τις υπερεθνικές ταυτότητες που οι υποστηρικτές τους προσπάθησαν να δημιουργήσουν στην προσπάθεια να αντισταθούν στη Δύση. Ακόμη και σε περιφερειακό επίπεδο, τυχόν κοινές ταυτότητες θρησκείας και εθνότητας δεν θα μπορούσαν να αποτυπώσουν τις πολλαπλές συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων εθνικισμών. Κατά τη διάρκεια της κρίσης του Σουέζ του 1956, ο τότε πρωθυπουργός του Πακιστάν απέρριψε την αραβική ενότητα ως «μηδέν συν μηδέν συν μηδέν». Το πρόβλημα της οικοδόμησης της αραβικής ενότητας παραμένει μέχρι σήμερα.
Αντικρουόμενα συμφέροντα διαψεύδουν την ιδέα ενός Παγκόσμιου Νότου
Έντονα αποκλίνοντα οικονομικά συμφέροντα, αναπτυξιακά μονοπάτια, πολιτικές παραδόσεις διαψεύδουν επίσης την ιδέα ενός Παγκόσμιου Νότου ως ενιαίας ομάδας. Πράγματι, πολλές από τις συγκρούσεις του κόσμου σήμερα είναι μεταξύ και εντός των αναπτυσσόμενων κρατών. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες να τις χωρέσουμε κάτω από τον μανδύα ενός υποτιθέμενου ανταγωνισμού Βορρά-Νότου, αυτές οι διακρατικές και ενδοκρατικές συγκρούσεις συνεχίζουν να κυριαρχούν στην πολιτική του μη δυτικού κόσμου.
Στην επιδίωξη οικονομικών στόχων και στόχων ασφάλειας, οι μη δυτικές ελίτ σπάνια είχαν πρόβλημα να ενώσουν τα χέρια με τη Δύση. Το Πακιστάν, ανήσυχο για την Ινδία, εντάχθηκε στις συμμαχίες του Ψυχρού Πολέμου υπό τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ινδία, ανήσυχη για την κινεζική ηγεμονία, σήμερα συνεργάζεται με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Το Βιετνάμ, του οποίου η κομμουνιστική ιδεολογία είναι παρόμοια με την Κίνα, οικοδομεί μια στρατηγική εταιρική σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες για να ενισχύσει την αυτονομία του έναντι της συμπεριφοράς της Κίνας στην περιοχή.
